Đằng sau các công trình nghiên cứu là mạng lưới các nhà khoa học cùng tổ chức nghiên cứu lỗi lạc, và tất nhiên, cả tiền!
Một số nhà khoa học muốn khám phá bản chất của vũ trụ tự nhiên, tìm hiểu đặc tính các hành tinh xa xôi, hoặc các sinh vật dưới biển sâu, hoặc bên trong tế bào con người. Số khác tìm kiếm giải pháp nhằm cải thiện cuộc sống hoặc khắc phục thiệt hại con người gây ra cho môi trường.
Mong muốn tìm hiểu khám phá bản chất vũ trụ và con người luôn là động lực của nhân loại hàng thế kỷ qua. Khoa học, vì thế đã ra đời và các nhà khoa học luôn là sứ giả củng cố niềm tin của công chúng vào các nghiên cứu có cơ sở.
Tuy nhiên, thăm dò ý kiến của tổ chức Research America vào năm 2017 cho thấy khoảng 4/5 người Mỹ không thể nêu tên một nhà khoa học đương thời nào. Trong số 1/5 còn lại, câu trả lời hàng đầu là Stephen Hawking (27%) - nhà khoa học đã qua đời vào năm 2018, tiếp đó là Neil deGrasse Tyson (19%) - người đã công bố nghiên cứu lần cuối vào năm 2008; và Bill Nye (5%) - người đã bỏ nghề kỹ sư vào năm 1986.
Vậy mà sự thật là hơn 1,5 triệu người Mỹ hiện đang công tác trong lĩnh vực khoa học, nhiều hơn số người làm giáo viên tiểu học! Tên tuổi các nhà khoa học đương thời ít được biết đến vì họ làm việc lặng lẽ “phía sau hậu trường”, bận rộn trong phòng thí nghiệm chứ không xuất hiện phô trương trước công chúng.
Độc giả của DiscoverMagazine có thể quen thuộc với nhà vật lý thiên văn Avi Loeb, hay Jennifer Doudna, người đoạt giải Nobel năm 2020 cho công trình chỉnh sửa gen CRISPR. Nhưng trước khi chúng ta có thể chỉnh sửa gen bằng công nghệ CRISPR, con người đã tích lũy hàng thập kỷ dữ liệu về vi sinh và di truyền học.
Bất chấp quyền lực của khoa học trong việc cải thiện thế giới, các nhà khoa học hiện đại phải đối mặt với thực tế của sự phân cực và chính trị hóa. Allan Brandt, một nhà sử học khoa học tại Đại học Harvard cho biết: “Trong khi cơ điểm của nghiên cứu khoa học là giải quyết các vấn đề cho thế giới, chúng tôi rất lo lắng về sự xói mòn của tính hợp pháp và thẩm quyền khoa học.” Lịch sử gần đây cho thấy lợi ích chiến lược của doanh nghiệp và chính trị có thể làm suy yếu khoa học.
Hãy xem xét bản chất quá trình nghiên cứu khoa học một cách khách quan: bao gồm tiêu chuẩn nghiên cứu, nhận thức của công chúng và mạng lưới kinh phí đằng sau nó.
Quy trình nghiên cứu khoa học
Quá trình nghiên cứu bắt đầu khi một nhà khoa học nghĩ ra một câu hỏi nghiên cứu cụ thể, có thể kiểm tra được và tìm cách trả lời câu hỏi (công đoạn này thường kết hợp với nhóm chuyên gia). Phương pháp trả lời câu hỏi trải qua nhiều lần xem xét, phê duyệt và có khi gặp thất bại.
Trong quá trình thực hiện, câu hỏi ban đầu có thể bị điều chỉnh, ví dụ các nghiên cứu liên quan đến động vật hoặc con người phải chịu sự điều chỉnh của hội đồng và ủy ban đánh giá bổ sung. Nếu nguồn kinh phí cho phép, nghiên cứu và thí nghiệm trên thực địa sẽ bắt đầu và các phát hiện được ghi nhận.
Các nhà khoa học chia sẻ kết quả nghiên cứu với công chúng qua bài đăng trên tập san khoa học. Có thể là chuyên đề khoa học nhỏ theo chủ đề hay các tập san có tên tuổi lớn, như Science – tập san khoa học uy tín của Hiệp hội Mỹ vì sự Phát triển Khoa học hay tập san Nature. Trước khi bài được đăng, các biên tập viên sẽ tiến hành bình duyệt.
Biên tập viên chính sẽ đưa ra quan điểm nhìn nhận về bài viết. Nếu nội dung phù hợp, ba nhà khoa học khác trong lĩnh vực nghiên cứu có liên quan sẽ xem xét bài viết.
Như vậy, đây là một quá trình gồm nhiều công đoạn kiểm tra được thực hiện bởi nhiều chuyên gia, họ tìm kiếm và kiểm chứng các khái niệm. Ví dụ, họ phát hiện điểm dữ liệu có trục trặc, tác giả sử dụng phân tích sai, hoặc kết quả nghiên cứu không có vấn đề, nhưng kết luận rút ra còn thiếu sót.
Các bài viết đều trải qua ít nhất một vòng chỉnh sửa giữa các tác giả và người đánh giá (thường là nhiều hơn một vòng) cho đến khi tất cả đều đồng ý rằng bài viết hợp lý. Quy chế kiểm tra và giám sát kỹ lưỡng này là lý do khiến các tập san được bình duyệt trở thành nền tảng đáng tin cậy.
Nguồn tài trợ phía sau các nghiên cứu khoa học
Tiền bạc là yếu tố cốt lõi trong toàn bộ quá trình trên. Một nhà khoa học muốn nghiên cứu cần phải có kinh phí. Đâu là nguồn kinh phí tài trợ các dự án nghiên cứu? Ngày nay, các doanh nghiệp, tổ chức và cơ quan chính phủ tài trợ rất nhiều cho hoạt động nghiên cứu và phát triển (NC&PT).
Theo Trung tâm Thống kê Khoa học và Kỹ thuật Quốc gia của Hoa Kỳ, khoảng 580 tỷ đô la đã được đầu tư vào hoạt động NC&PT ở Hoa Kỳ vào năm 2018: một nửa dành cho phát triển thử nghiệm (bao gồm hoạt động NC&PT của tổ chức tư nhân, chẳng hạn như công ty ô tô cải tiến động cơ, những hoạt động này không được đề cập trên tập san khoa học), khoảng 211 tỷ đô la dành cho nghiên cứu khoa học ứng dụng và cơ bản.
Trong đó, các doanh nghiệp đã đóng góp khoảng 43% quỹ. Phần còn lại (38%) đến từ quỹ liên bang cộng với chính phủ các tiểu bang, tổ chức phi lợi nhuận và các tổ chức khác.
Các ngành công nghiệp vì lợi nhuận có thể đầu tư số tiền đáng kể vào nghiên cứu và tạo ra kết quả nghiên cứu theo hướng có lợi cho họ.
Điển hình là chiến lược định hướng thông tin từ các ông lớn ngành thuốc lá trong nửa thế kỷ trước. Brandt, nhà sử học khoa học chia sẻ: “Giám đốc điều hành các công ty thuốc lá hàng đầu đã tập trung tại khách sạn Plaza ở New York vào tháng 12 năm 1953. Đó là thời điểm khủng hoảng khi có phát hiện về mối liên quan giữa hút thuốc và ung thư phổi.
Vì vậy, họ đã nhờ tới chuyên gia quan hệ công chúng John Hill, lãnh đạo một trong những công ty PR đình đám”. Về cơ bản, Hill đã nói với họ: ”'Đừng cố tranh cãi hay phủ nhận phát hiện này. Nếu các ông không thích phát hiện khoa học này, hãy tạo ra nghiên cứu của riêng mình”.
-
- Các công ty thuốc lá tài trợ cho các nghiên cứu tìm hiểu nguyên nhân gây ra ung thư ngoài thuốc lá. Nguồn ảnh: Pixabay
Ngành dầu mỏ và nước giải khát cũng làm theo cách này. Mục đích là gì? Tài trợ càng nhiều càng tốt cho các nghiên cứu khiến công chúng sao lãng khỏi tác hại của sản phẩm và tập trung chứng minh sản phẩm của mình an toàn. Sau đó đưa đến kết luận rằng mối liên quan giữa sản phẩm và tác hại gây bệnh là không rõ ràng.
Năm 1981, chỉ vài năm sau khi các nhà nghiên cứu của tập đoàn Exxon tìm thấy mối liên hệ giữa nhiên liệu hóa thạch và biến đổi khí hậu, giám đốc điều hành công ty Roger Cohen đã viết báo cáo nội bộ cảnh báo việc tiếp tục tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch có thể là thảm họa, “ít nhất là đối với một phần đáng kể dân số". Tuy nhiên, công ty vẫn duy trì một thông điệp khác với công chúng. Thậm chí nhiều năm sau, giám đốc điều hành lúc đó là Lee Raymond chia sẻ trong một bài phát biểu tại Câu lạc bộ Kinh tế Detroit: “Vẫn chưa có bằng chứng khoa học về ảnh hưởng từ hoạt động khai thác của con người đến biến đổi khí hậu”.
Như vậy, các chiến dịch truyền thông chỉ cần đưa ra luận điểm “không có bằng chứng thuyết phục” là đủ để đạt được mục tiêu, và họ không cần thực sự tài trợ hoặc công bố nghiên cứu.
Năm 2005, một giáo sư tại Khoa Y tại Đại học Vermont là nhà nghiên cứu người Mỹ đầu tiên phải vào tù vì làm sai lệch dữ liệu, và ông không phải là người cuối cùng. Kể từ năm 2009, Quỹ Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ (NSF), thông qua luật liên bang, yêu cầu tất cả các Viện khoa học nhận tài trợ của NSF phải qua khóa đào tạo về chuẩn mực nghiên cứu có trách nhiệm.
Tác động của khoa học đối với thế giới không chỉ phụ thuộc vào các nhà khoa học mà còn là sự tác động lẫn nhau giữa các nhà hoạch định chính sách, truyền thông và xã hội. Cách truyền tải thông tin qua nhiều ý kiến và kênh truyền thông cũng làm vấn đề thêm phức tạp.
Carlos Mariscal một triết gia khoa học tại Đại học Nevada, cho rằng công chúng chưa nhận thức chính xác về thông điệp từ các kết quả nghiên cứu. Ví dụ, nếu chỉ đọc các tiêu đề, bạn thấy trứng là thực phẩm có hàm lượng dinh dưỡng cao, rồi một ngày sau đó, trứng lại là bẫy tử thần chứa đầy cholesterol. Theo Mariscal, các nghiên cứu khoa học không phải là không nhất quán, mà thật ra các nhà khoa học chỉ đang làm công việc mà họ giỏi nhất: học hỏi.
Khi nghiên cứu vai trò của cholesterol trong bệnh tim và mức cholesterol cao trong trứng, các nhà khoa học cảnh báo mọi người nên thận trọng với việc tiêu thụ trứng. Sau đó, khi họ phát hiện ra rằng có hai loại cholesterol và trứng chứa loại cholesterol tốt cho sức khỏe, trứng đã trở lại thực đơn! Mariscal chia sẻ rằng đó là đặc tính của khoa học: “Khi gặp sự cố, khoa học sẽ tự sửa chữa”.
Với trường hợp các nhà khoa học thực sự mắc sai lầm, chẳng hạn như xác định sai mẫu côn trùng, không biết con mèo đi ngang qua bàn phím và thay đổi một số hoặc chọn sai mô hình để phân tích dữ liệu. Khi đó, bài báo có thể được rút lại, hoặc các nghiên cứu trong tương lai sẽ chỉnh lý lại nội dung trước đó. Đây là lý do tại sao nghiên cứu là một quá trình liên tục và tích lũy.
Tiêu chí đánh giá nghiên cứu khoa học
Trong thời đại bùng nổ thông tin, thật khó để phân biệt thông tin nào là thật và đáng tin cậy. Sáu câu hỏi dưới đây có thể giúp bạn đánh giá mức độ đáng tin cậy của một nghiên cứu.
Nghiên cứu đã được bình duyệt chưa?
Hãy kiểm tra ngôn ngữ ở đầu và cuối trang để hiểu những gì bạn đang xem.
Ai là tác giả của nghiên cứu?
Danh sách các tác giả và tổ chức liên kết của các bài báo khoa học cần được kiểm tra kỹ lưỡng. Bạn hãy lưu tâm đến tên tuổi các trường đại học và học viện đáng tin cậy. Hãy lưu ý nếu các nhà nghiên cứu làm việc cho một ngành công nghiệp vì lợi nhuận hoặc một tổ chức phi lợi nhuận với một chương trình chính sách. Thông tin này thường nằm ngay bên dưới tên tác giả ở đầu trang.
Ai tài trợ cho nghiên cứu?
Các nghiên cứu phải công khai nguồn tài trợ, lưu ý xem nguồn tài trợ đến từ ngành công nghiệp lợi nhuận hay một tổ chức phi lợi nhuận với chương trình chính sách. Hầu hết các tạp chí khoa học yêu cầu tác giả tiết lộ các xung đột lợi ích và nguồn tài trợ của họ trước khi công bố kết quả, như vậy công chúng cũng có cơ sở để đánh giá.
Các thông số là gì?
Xem xét đối tượng thử nghiệm trong các nghiên cứu là động vật hay con người. Cỡ mẫu cũng là một thành phần quan trọng. Nếu bạn muốn biết liệu một loại thuốc mới có an toàn hay không, bạn có hài lòng với kết quả chỉ trên một người không? Hay 100 con chuột? Hay 100.000 người? Mặc dù các nghiên cứu khác nhau yêu cầu kích thước mẫu khác nhau để có được kết quả hài lòng, hãy tin tưởng khi con số này có vẻ thấp. Nhìn vào phần phương pháp để xem kích thước mẫu. Nó thường được nêu rõ ràng bằng chữ n (như trong “n = 100”).
Kết quả có hỗ trợ cho các kết luận không?
Có rất nhiều lý do khiến các nhà nghiên cứu thỉnh thoảng viết một bài báo mà kết quả không hỗ trợ chính xác cho kết luận bằng văn bản. Đây là điểm khác biệt chính có thể tách biệt các nghiên cứu có trách nhiệm với các nghiên cứu phi đạo đức. Hãy thận trọng với những kết luận và tuyên bố phóng đại từ phát hiện thực tế hoặc vượt ra ngoài phạm vi dữ liệu thu thập được trong nghiên cứu. Điều này đòi hỏi một số chuyên môn hoặc thực hành, cũng như xem xét kỹ lưỡng toàn bộ bài báo.
Các nghiên cứu khác có chung quan điểm không?
Cuối cùng, bất kỳ nghiên cứu đơn lẻ nào cũng có những nghiên cứu tương tự trong cùng lĩnh vực. Trước khi một kết quả nghiên cứu được chấp nhận, vô số nghiên cứu khác cần phải xác nhận cũng như bác bỏ nó. Mặc dù bạn có thể tìm thấy một vài nghiên cứu khẳng định khí thải carbon từ con người không gây ra biến đổi khí hậu, nhưng điều đó không phủ nhận hàng nghìn nghiên cứu khác chứng minh điều ngược lại. Trước khi quyết định tin vào điều gì, hãy xem càng nhiều nghiên cứu càng tốt. Hãy tìm một bài đánh giá hoặc phân tích tổng hợp, những bài báo tóm tắt nhiều nghiên cứu cũng như tất cả phát hiện về chủ đề đó.
Nguyễn Hảo
Theo Discover Magazine
